Gadir-i Hum Hutbesi
| Peygamberi Ekrem'in (s.a.a) Gadir-i Hum'da Okuduğu Hutbe-nin Tam Metni | |||||
Rahman ve Rahim olan Allah'ın adıyla 1- Allah'a Hamd ve Sena Etmek Hamd ve sena; birliğinde yüce tekliğinde yakın, sultasında celaletli ve erkanında azim olan Allah'a mahsustur. Allah'ın ilmi yerinde kaldığı halde her şeyi kuşatmıştır. O bütün yaratıkları kudret ve burhanıyla hakimiyet altına almıştır. Allah sürekli olarak şükredilmiş ve sürekli de övülecektir. O yok ol-mayan bir azametin sahibidir. Yaratan O'dur. Yeniden dirilten de O'dur. Her iş O'na dönmektedir. Yükseltilmişleri (göklerden ve semavi isimlerden kinayedir) vücuda ge-tiren, serilenleri (yer yüzünden kinayedir) seren, yerlerin ve göklerin hü-kümranı, pak, tenzih edilmiş, meleklerin ve ruhun Rabbi, yarattığı her şe-ye ihsanda bulunan, kendisine yaklaşan herkese lütfeden O'dur. Her göz O'nun gözetimindedir, ama gözler O'nu göremez. Allah ikram edici, hilim sahibi ve tahammül edicidir. Rahmeti her şeyi kuşatmış nimeti ile hepsine ihsanda bulunmuştur. İntikam almada acele davranmaz ve müstahak olunan azabına hemen teşebbüste bulunmaz. Batınları ve gizlilikleri anlar, içleri bilir, gizlenmişler ona saklı kalmaz ve gizlilikler O'na karmaşık gelmez. Her şeyi ihata eden O'dur. Her şeye galebe çalan O'dur. Her şeyde kuvvet O'dur, her şey üzerindeki kudret O'dur. Onun gibi bir şey yoktur. Hiçbir şey yokken bir şey var eden O'dur. Daimidir, adalet ile kaimdir. İzzet ve hikmet sahibi olan O'ndan başka bir ilah yoktur. O gözlerin derk etmesinden daha yücedir. Ama kendisi gözleri derk eder. O lütuf sahibi ve bilendir. Hiç kimse görmekle sıfatlarına ulaşamaz ve hiç kimse bizzat aziz ve celil olan Allah'ın kendisinin kılavuzluk ettiği dışında gizli ve açık niteliği hakkında bir şey elde edemez. Şahadet ederim ki kutsiyeti, temizliği ve münezzeh oluşu zamanı dol-duran ilah O'dur. O'nun nuru ebediyeti kapsamıştır. O emirlerini meşve-ret eden kimselerle meşveret etmeksizin icra etmektedir; taktirinde ortağı bulunmamakta ve tedbirinde hiçbir yardım görmemektedir. Yarattığı her şeyi örnek ve misali olmaksızın, hiç kimseden yardım al-madan, zahmete katlanmadan ve fikir ve çare bulmaya ihtiyaç duymadan yaratmıştır. Allah yaratıkları icat etti ve onlar da vücuda geldiler. Yarattı ve onlar da zahir oldular. O halde ondan başka ilah olmayan Allah'tır. Yaptığı sağlam ve işi güzeldir. Zulmetmeyen bir adil ve işlerin kendisine döndüğü bir ikram sahibidir. Şahadet ederim ki her şeyin azameti karşısında tevazu gösterdiği ve her şeyin izzeti karşısında zelil olduğu ve her şeyin kudreti karşısında teslim olduğu ve her şeyin heybeti karşısında huzu gösterdiği (boyun eğdiği) ilah O'dur. Padişahların padişahı, eflakin (galaksilerin) döndürücüsü, güneş ve ayın boyun eğdiricisi de O'dur. Her şey tayin edilmiş bir zamanla hareket etmektedir. Geceyi gündüze ve gündüzü de geceye giydirmekte ve süratle peşice gitmektedir. Her inatçı zorbayı döküp kıran ve her isyankar şeytanı helak eden O'dur. O'nun için bir zıt ve onunla birlikte bir eş mevcut değildir. Tek ve ih-tiyaçsızdır. Doğurulmamış ve doğurmamıştır, O'nun hiç bir benzeri yok-tur. Tek olan Allah ve azamet sahibi bir Rab'dir. İstemekte, ardından ye-rine getirmektedir. İrade etmekte, ardından mukadder kılmakta, bilmekte ardından saymaktadır. Öldürmekte ve diriltmektedir. Fakir kılmakta ve zenginleştirmektedir. Güldürmekte ve ağlatmaktadır. Yakın kılmakta ve uzaklaştırmaktadır. Esirgemekte ve bağışta bulunmaktadır. Hükümdarlık O'nundur, hamd ve sena ona mahsustur. Hayır onun elindedir, O her şe-ye kadirdir. Geceyi gündüze ve gündüzü geceye giydirir. Ondan başka ilah yoktur. Allah izzet ve mağfiret sahibidir. Dualara icabet eden, çok ihsanda bu-lunan, nefesleri sayandır. Cin ve insanların Rabbidir. Hiç bir şey O'na zor gelmez. Yardım isteyenlerin feryadı O'nu usandırmaz, ısrar edenlerin ıs-rarı onu bıktırmaz. Salihlerin koruyucusu, kurtuluşa erenlerin başarıya ulaştırıcısı, müminlerin ihtiyaç sahibi ve alemlerin Rabbi'dir. Yarattığı her şeyden dolayı kendisine her halde şükredilmesi gereken Allah'tır. O'na hamd ediyorum, sürekli şükrediyorum. Sıkıntı ve rahatlık halin-de, zorluk ve huzur halinde O'na şükrediyorum. O'na meleklerine, kitap-larına ve peygamberlerine iman ediyorum. O'nun emrini dinliyor, sadece O'na itaat ediyorum. O'nu hoşnut eden şeylere teşebbüste bulunuyorum. İtaatinde rağbet ettiğim için ve cezasından korktuğum için O'nun mu-kadderatı karşısında teslim oluyorum. Zira hilesinden güvende olunmayan ve zulmünden korkulmayan (yani asla zulmetmeyen) Allah O'dur. 2- Önemli Bir Hususta Allah'ın Emri Allah için nefsim hususunda kulluğumu itiraf ediyorum ve O'nun Rab olduğuna tanıklık ediyorum. Bana vahyettiği her şeyi eda ediyorum, zira eğer onu eda etmezsem bana azabının ineceğinden korkuyorum. Şüphesiz O'nun azabını her ne kadar büyük düzen kursa da ve dostluğu halis olsa da hiç kimse defedemez. Allah'tan başka ilah yoktur. Allah bana nazil buyurduğunu tebliğ etmediğim taktirde risaletimi eda etmemiş olacağımı ilan etti. Beni insanların şerrinden koruyacağını garantiledi. Allah kifayet eden ve yücelik sahibidir. Allah bana şöyle vahyetmiştir: "Ey Peygamber! Rabbinden sana indirileni tebliğ et, eğer bunu yapmazsan O'nun elçiliğini yapmamış olursun. Allah seni insan-lardan korur. Doğrusu Allah kâfirlere yol göstermez." Ey insanlar! Ben Allah'ın bana nazil buyurduğu her şeyi ulaştırma hu-susunda kusur etmedim ve ben bu ayetin nüzul sebebini sizlere beyan ediyorum: Cebrail üç defa bana nazil oldu ve Selam sahibi olan - ki o Selam'dır- Rabbim tarafından bu toplantı yerinde ayağa kalkarak, beyaz ve siyah (ırktan) herkese şunu ilan etmemi emretti: "Ali bin Ebi Talib benim kar-deşimdir, vasimdir, halifemdir ve benden sonra imamdır. Onun bana nispet makamı Harun'un Musa'ya olan makamı gibidir. Sadece şu farkla ki benden sonra peygamber gelmeyecektir. O Allah ve Resulünden sonra sizlerin velisidir (ihtiyar sahibidir)." diye ilan etmemi emretti. Allah bu konuda kitabından bana bir de ayet nazil buyurdu: "Şüphesiz sizin veliniz Allah, Resulü, iman edip namaz kılanlar ve ruku halinde zekat veren müminlerdir." Namaz kılıp ruku halinde zekat veren ve her halinde aziz ve celil olan Allah'a yönelen kimse Ali bin Ebi Talib'tir. Ey insanlar! Ben Cebrail'den benim için Allah'tan, beni bu önemli şeyi tebliğ etmekten mazur görmesini dilemesini istedim. Zira takva sahipleri-nin azlığını, münafıkların çokluğunu, kınayanların fesadını, İslam'ı alaya alanların hilelerini biliyorum. Onlar Allah'ın, kitabında kendilerini şöyle nitelendirdiği kimselerdir: "Kalplerinde olmayan şeyleri ağızlarına alıyorlar. Onu önemsiz bir şey sanıyorlar, oysa Allah katında önemi büyüktür." Hakeza, münafıklar defalarca bana eziyette bulundular ve beni, "uzun" (her söze kulak asan kimse) olarak adlandırdılar. Onlar Ali'nin benden ayrılmaması, benim kendisine teveccüh etmem sebebiyle böyle olduğumu sandılar. Sonunda aziz ve celil olan Allah şu ayeti nazil buyur-du: "(Yine o münafıkların içinde:) O (Peygamber her söyleneni din-leyen)bir kulaktır, diyerek Peygamberi incitenler de vardır. De ki: O sizin için bir hayır kulağıdır." Eğer ben, bana bunu (her söze kulak veren kimse olmayı) isnat eden-leri ifşa etmek istersem ifşa edebilirim. Eğer onların şahsına işaret etmek istersem, işaret de edebilirim. Eğer onları alametleriyle tanıtmak istersem tanıtabilirim. Ama Allah'a yemin olsun ki ben onların işi hususunda yüce-lik gösterdim. Bütün bunlardan sonra Ali hakkında bana nazil olan şeyi tebliğ etme-diğim taktirde Allah asla benden razı olmayacaktır." Peygamber (s.a.a) daha sonra şu ayeti tilavet buyurdu: "Ey Peygamber! Rabbinden sana indirileni tebliğ et, eğer bunu yapmazsan O'nun elçiliğini yapmamış olursun. Allah seni insan-lardan korur. Doğrusu Allah kâfirlere yol göstermez." 3- On İki İmam'ın (a.s) İmamet ve Velayetini Resmen İlan Et-mesi Ey insanlar! Biliniz ki Allah muhacirlere, ensara ve onlara iyilikle tabi olanlara, köylüye ve şehirliye, araba, ve aceme, özgüre ve köleye, büyüğe ve küçüğe, beyaza ve siyaha, ona (Ali'ye) itaat etmeyi farz bilmiş, onu imam ve ihtiyar sahibi kılmıştır. Her muvahhid için onun hükmünü icra etmesi, sözüyle amel etmesi, emrini kabullenmesi gerekir. Her kim ona muhalefet ederse melundur. Her kim ona tabi olursa ve onu tasdik ederse Allah'ın rahmetine mazhar olacaktır. Allah onu ve onu dinleyip kendisine itaat eden herkesi bağışlamıştır. Ey insanlar! Bu böylesine bir toplulukta ayağa kalktığım son defadır. O halde işitiniz, itaat ediniz, Rabbiniz olan Allah'ın emri karşısında teslim olunuz. Zira aziz ve celil olan Allah-u Teala sizin mevlanız ve mabudu-nuzdur. Allah'tan sonra sizleri muhatap kılan O'nun Resulü olan Mu-hammed (s.a.a) sizin velinizdir. Benden sonra da Ali Allah'ın emriyle sizin veliniz ve imamınızdır. İmamet makamı ondan sonra da Allah ve Resu-lüyle görüşeceğiniz güne kadar onun evlatlarından olan benim neslimin hakkıdır. Allah'ın, helal kıldığı hususlar dışında bir helal yoktur. Allah'ın, sizlere haram kıldığı şey dışında da bir haram yoktur. Aziz ve celil olan Allah bana helal ve haramı tanıtmış ve Rabbimin kitabından, helal ve haramın-dan bana öğrettiği her şeyi de ben ona ifaze etmişim (öğretmişim). Ey insanlar! Allah var olan her ilmi bende bir araya toplamıştır. Ben de öğrendiğim her ilmi takva sahiplerinin imamında (Ali'de bir araya) topla-dım. Var olan her ilmi mutlaka Ali'ye öğrettim. Allah'ın Yasin suresinde zikrettiği İmam-i Mubin (apaçık İmam) odur: "Her şeyi, apaçık bir İmam'da saymışızdır." Ey insanlar! Ondan (Ali'den) başkasına yönelerek sapıklığa düşmeyin. Ondan yüz çevirmeyin, onun velayetinden ayrılmayın. O hakka hidayet eder ve hak ile amel eder. Batılı iptal eder ve batıldan sakındırır. Allah yo-lunda kınayıcıların kınaması ona engel olamaz. O (Ali) Allah'a ve Resulüne iman eden ilk kimsedir. Bana iman husus-sunda hiç kimse ondan öne geçmemiştir. O canıyla Allah Resulü'nün yo-lunda her türlü fedakarlığa katlanmıştır. İnsanlardan hiç kimse onunla Al-lah'a ibadet etmediği bir zamanda o Allah Resulüyle birlikteydi. Namaz kılan ilk kimse odur. Benimle birlikte Allah'a ibadet eden ilk kimse de odur. Allah tarafından yerime yatağıma yatmasını emrettim. O da canını bana feda ederek benim yerime yatağıma yattı. Ey insanlar! Onu üstün bilin. Şüphesiz Allah ona üstünlük vermiştir. Onu kabul edin. Şüphesiz Allah onu tayin etmiştir. Ey insanlar! O Allah tarafından tayin edilen İmam'dır. Her kim onun velayetini inkar ederse şüphesiz Allah tövbesini kabul etmez ve onu ba-ğışlamaz. Allah'ın ona muhalefet eden kimseye böyle davranacağı kesindir. Allah ona böyle yapar ve onu ebediyete kadar, sonsuza dek şiddetli azapla azaplandırır. O halde ona muhalefet etmekten sakının. Aksi taktirde yakıtı insanlarla taşlar olan ve kafirle için hazırlanan ateşe duçar olursunuz. Ey insanlar! Allah'a yemin olsun ki önceki peygamberler ve elçiler bana müjde vermişlerdir ve ben Allah'a yemin olsun ki peygamber ve elçilerin sonuncusuyum, gök ve yerdeki bütün yaratıkların üzerinde hüccetim. Her kim bu konuda şek ederse cahiliye küfrü gibi kafir olmuş olur. Her kim bu sözümden bir şeyde şek ederse bana nazil olmuş olan her şeyden şek etmiştir. Her kim imamların birinden şek ederse onların tümünde şek etmiştir ve kim bizim hakkımızda şek ederse, şüphesiz ateştedir. Ey insanlar! Allah bu üstünlüğü bana bağışta bulunmuştur, bu onun bana bir minneti ve ondan bana bir ihsandır. Ondan başka ilah yoktur. Ebediyete kadar, sonsuza dek her haliyle ona hamd ve senada bulunurum. Ey insanlar! Ali'yi üstün biliniz. Zira o Allah'ın rızkı indirdiği ve yara-tıklar baki kaldığı müddetçe kadın ve erkek tüm insanların en üstünüdür. Bu sözü reddeden ve onunla uyumlu olmayan kimse melundur, melun-dur, gazaba uğramıştır, gazaba uğramıştır! Biliniz ki Cebrail Allah tarafından bu haberi benim için nazil kıldı ve şöyle buyurdu: "Her kim Ali'ye düşmanlık eder ve velayetini kabul etmezse lane-tim ve gazabım onun üzerine olsun." Herkes yarın için önceden ne göndereceğine baksın. Ali'ye muhalefet etmekten ve neticede sabit olduktan sonra adımının sürçmesinden dolayı Allah'tan korksun. Allah yaptıklarınızdan hiç şüphesiz haberdardır. Ey insanlar! O (Ali) Allah'ın aziz kitabında zikrettiği ve ona muhalefet edenler hakkında şöyle buyurduğu Cenbillah'tır: "Kişinin: "Cenbillah'a (Hz. Ali'ye) karşı aşırı gitmemden ötürü bana yazıklar olsun" diyeceği… Ey insanlar! Kur'an hakkında tefekkür ediniz, ayetlerini anlamaya çalı-şınız, muhkem ayetlerine bakınız, müteşabih ayetlerinin ardından koşma-yınız. Allah'a yemin olsun ki Kur'an'ın batınını sizlere beyan edebilecek ve tefsirini sizler için açıklayabilecek olan kimse, benim elinden tuttuğum, onu kendime doğru yükselttiğim, pazısından tuttuğum, iki elimle kaldır-dığım ve sizlere, "Ben kimin mevlasıysam bu Ali de onun mevlasıdır" diye bel-lettiğim kimsedir ve o benim kardeşim ve vasim (yerime geçecek olan) Ali b. Ebi Talib'dir. Onun velayeti, bana nazil buyuran aziz ve celil olan Allah tarafındandır. Ey insanlar! Ali ve onun soyundan olan temiz çocuklarım sıkl-i asgar (daha küçük değerli şey) ve Kur'an ise sıkl-i ekber (daha büyük değerli şey)'dir. Bu ikisinden her biri diğerini haber vermekte ve onunla uyum içinde bulunmaktadır. Onlar Kevser havuzunun başında yanıma gelinceye kadar asla birbirinden ayrılmazlar. Biliniz ki onlar insanlar arasında Al-lah'ın emin kulları ve yeryüzündeki hakimleridir. Biliniz ki ben eda ettim! Biliniz ki ben tebliğ ettim! Biliniz ki ben du-yurdum! Biliniz ki ben açıkladım! Biliniz ki Allah buyurmuştur ve ben aziz ve celil olan Allah adına konuşuyorum. Biliniz ki Müminlerin Emiri sadece benim bu kardeşimdir. Biliniz ki "Müminlerin Emiri" olmak, ben-den sonra ondan başka hiç kimse için helal değildir. 4-Müminlerin Emiri'nin (a.s) Tanıtılması ve Peygamber'in (s.a.a) Eliyle Ayağa Kaldırması Daha sonra Peygamber (s.a.a) eliyle Ali'nin (a.s) pazısından tuttu ve yukarı kaldırdı. Müminlerin Emiri (a.s) ise Peygamber (s.a.a) minberin üstüne çıktığı za-mandan beri, ondan bir basamak aşağıda bulunuyordu. Peygamber'in yüzüne (s.a.a) oranla sağ tarafa meyletmişti ve dolayısıyla da her ikisi de bir mekanda durmuş gi-biydiler. Sonra Peygamber (s.a.a) elini kaldırdı. Her ikisi de elini göğe doğru açtı. Ali'yi (a.s) yerinden kaldırdı ve ayağı Peygamber'in (s.a.a) diziyle aynı hizaya geldi. Daha sonra Peygamber (s.a.a) şöyle buyurdu: "Ey insanlar! Bu Ali'dir, o benim kardeşim, vasim, ilmimi toplayan ve ümmetim arasında iman eden kimseler üzerinde halifemdir. Aziz ve celil olan Allah'ın kitabını tefsir etmekte, Allah'a davet etmekte, Allah'ı razı eden şeylerle amel etmekte, Allah'ın düşmanlarıyla savaşmakta, Allah'a itaatle dostluk etmek ve Allah'a isyan etmekten sakındırmakta benim ye-rime geçen kimsedir. Allah Resulü'nün halifesi odur, Müminlerin Emiri odur, Allah tarafın-dan hidayet imamı odur. Nakısın (ahdini bozan Cemel ashabı) Kasitin (Zulmeden Muaviye taraftarları) ve Marikin'i (dinden çıkan Hariciler'i) Allah'ın emriyle öldüren odur. Allah şöyle buyurmuştur: "Nezdimde söz değişmez" Ey Rabbim! Senin emrinle şöyle diyorum: "Allah'ım! Ali'yi seven kim-seyi sev, Ali'ye düşman olan kimseye düşman ol. Ona yardım edene yar-dım et, onu yardımsız bırakan kimseyi sen de yardımsız bırak. Ali'yi inkar eden kimseye lanet et, Ali'nin hakkını inkar eden kimseye gazap et. " Ey Rabbim! Sen, bu konu aydınlandıktan ve Ali'yi bugün tayin ettikten sonra şu ayeti bana nazil buyurdun: "Bugün, size dininizi kemale erdirdim, üzerinize olan nimetimi tamamladım, din olarak sizin için İslam'ı beğendim." "Kim İslam'dan başka bir dine yönelirse, onunki kabul edilme-yecektir. O ahirette de kaybedenlerdendir." Ey Rabbim! Seni de şahit tutuyorum ki ben tebliğ ettim. 5- Ümmetin İmamet Meselesine Teveccüh Etmesi Gerektiğini Vurgulama Ey İnsanlar! Allah dininizi imametle kamil buyurmuştur. O halde Kı-yamet Günü'ne ve aziz ve celil olan Allah'ın huzuruna varılacağı güne kadar her kim ona ve benim çocuklarımdan ve O'nun soyundan vasilere iktida etmezse, böyle kimselerin amelleri dünya ve ahirette yok olmuş olur ve sürekli azap içinde bulunurlar. Azapları asla hafifletilmez ve onlara mühlet de verilmez. Ey İnsanlar! Bu Ali sizlerden bana en çok yardım eden, bana en layık olan, bana en yakın bulunan ve nezdimde en değerli olan kimsedir. Aziz ve celil olan Allah ve ben ondan razıyız. Kur'an'da Ali dışında hiç kimse hakkında rızayet ayeti (kendisinden razı olunduğunu bildiren bir ayet) inmemiştir. Allah müminlere hitap ettiği her yerde önce ona hitap etmiş-tir. Kur'an'da var olan övgü ayetleri onun hakkındadır ve Allah İnsan su-resinde sadece onun cennete gireceğine şahadette bulunmuştur. Bu sureyi ondan başkası hakkında nazil buyurmamış ve bu sureyle ondan başkasını övmemiştir. Ey insanlar! O (Ali) Allah'ın dininin yardımcısı, Allah Resulü'nün (s.a.a) savunucusudur. O takvalı, temiz, hidayet eden ve hidayet olmuş kimsedir. Peygamberiniz en iyi Peygamber, vasiniz en iyi vasi, onun ço-cukları da en iyi vasilerdir. Ey insanlar! Her peygamberin soyu kendi sulbündendir. Ama benim neslim Müminlerin Emiri Ali'nin (a.s) sulbündendir. Ey insanlar! Şeytan Adem'i hasetle cennetten dışarı çıkardı. Sakın Ali'ye haset etmeyiniz. Aksi taktirde amelleriniz boşuna gider, ayaklarınız sürçer. Adem bir sürçme sebebiyle yeryüzüne gönderildi. Oysa Adem aziz ve celil olan Allah'ın seçtiği kimseydi. O halde sizler, aranızda Allah'ın düşmanları olduğu halde nasıl bir halet içinde olacaksınız? Biliniz ki sadece şekavet sahibi kimse Ali'ye düşmanlık eder ve sadece takva sahibi kimse Ali'yle dost olur. Ali'ye sadece halis mümin olan kimse iman eder. Allah'a yemin olsun ki Asr suresi Ali (a.s) hakkında nazil ol-muştur: "Rahman ve Rahim olan Allah'ın adıyla. Asra andolsun ki, insan hiç şüphesiz hüsran içindedir." Asra andolsun ki iman eden, hak ve sabırdan hoşnut olan Ali dışında tüm insanlar hüsran içindedir. Ey insanlar! Ben Allah'ı şahit tuttum, risaletimi sizlere tebliğ ettim. Peygamber'in sadece açıkça tebliğ etmeden başka bir sorumluluğu yoktur. Ey insanlar! Allah'tan hakkıyla korkun ve dünyadan sadece Müslüman olarak ayrılın. 6- Münafıkların Bozgunculuklarına İşaret "Ey Kitab verilenler! Bir takım yüzleri silip dümdüz ederek ar-kalarına çevirmeden, yahut cumartesi ashabını (Yahûdileri) lânet-lediğimiz gibi lânetlemeden önce, elinizdeki Kitab'ı tasdik ederek indirdiğimiz Kur'an'a iman edin." Ey insanlar! Allah'a yemin olsun ki bu ayette kendilerini isim ve soyla-rıyla bildiğim ashabımdan bir grup kastedilmiştir. Ama onları ifşa etme-mekle görevlendirildim. O halde her kim amel ederse, kalbinde Ali'ye karşı taşıdığı sevgi veya kinle mutabık olan şeyi bulacaktır. Ey insanlar! Aziz ve celil olan Allah tarafından bana bir nur verilmiş, benden sonra Ali b. Ebi Talib'e ve ondan sonra da Mehdi-i Kaim'e kadar onun nesline verilmiştir. Mehdi de Allah'ın hakkını ve bize ait olan her hakkı geri alır. Zira aziz ve celil olan Allah bizleri kusur edenlere, düş-manlık gösterenlere, muhaliflere, hainlere, günahkarlara, zalimlere ve tüm alemlerden gasp edenlere karşı hüccet karar kılmıştır. Ey insanlar! Sizleri Allah'tan korkutuyorum ve uyarıyorum ki ben Al-lah'ın Resulüyüm. Benden önce de peygamberler var olmuştur. Ben ölür veya öldürülürsem, sizler gerisin geriye mi döneceksiniz? Her kim gerisin geriye dönerse, Allah'a hiçbir zarar veremez. Allah çok yakında şükreden-lere ve sabredenlere mükafat verecektir. Biliniz ki sabır ve şükürle nite-lendirilen Ali'dir. Ondan sonra da O'nun neslinden olan çocuklarım da aynen böyledir. Ey insanlar! Müslüman oluşunuz sebebiyle bana, hatta Allah'a minnet etmeye kalkışmayın. Aksi taktirde Allah amellerinizi ortadan kaldırır, size gazap eder ve Allah sizleri ateşten ve (erimiş) bakırdan alevlere müptela kılar. Şüphesiz rabbiniz pusudadır. Ey insanlar! Benden sonra da ateşe davet edecek olan imamlar olacak-tır. Onlar kıyamet günü yardım görmezler. Ey insanlar! Allah ve ben on-lardan uzağız. Ey insanlar! Onlar ve yardımcıları, onlara tabi olanlar, onları takip edenler ateşin en alt derecesinde olacaklardır ve kibirli kimselerin yeri nede kötüdür. Biliniz ki onlar, Ashab-ı Sahife'dir. O halde sizden her biriniz kendi sahifesine baksın." Ravi şöyle diyor: "Peygamber (s.a.a), "Ashab-i Sahife" adını zikredince insanla-rın çoğu Peygamberin bu sözden neyi kastettiğini anlamadılar. Kendileri için bir soru teşkil etti. Oradakilerden çok azı Peygamber'in maksadını anlayabildi." "Ey insanlar! Ben hilafet emrini kıyamet gününe kadar İmamet veraseti olarak neslime emanet ediyorum. Ben tebliğ etmekle görevli olduğum şeyi tebliğ ettim ki, burada hazır olan ve olmayan, dünyaya gelen ve gelmeyen herkese hüccet olsun. O halde kıyamet gününe kadar, burada hazır olanlar hazır olmayanlara ve babalar çocuklarına ulaştırsınlar. Çok yakında benden sonra İmameti padişahlık olarak zulüm ve zorba-lıkla alacaklardır. Allah gasp edenlere ve (bu hakka) tecavüzde bulunanla-ra lanet etsin. Bu esnada ey insanlar ve cinler! Sizlere dökülmesi gerekeni döker, sizlere ateş ve (erimiş) bakırdan alevler gönderir ve siz onu asla defedemezsiniz. Ey insanlar! Aziz ve celil olan Allah sizleri kötüyü iyiden ayırt etmek için başı boş bırakmamıştır. Allah sizleri gaipten haberdar kılmamıştır. Ey insanlar! Allah kıyamet kopmadan önce yalanlamaları sebebiyle ba-yındır olan her bölgeyi helak edecektir ve onu Hz. Mehdi'nin hakimiyeti altına geçirecektir. Allah kendi vaat ettiği şeyi uygulayacaktır. Ey insanlar! Sizden öncekilerin çoğu helak oldu. Allah onları helak etti ve gelecek nesilleri de helak edecek olan O'dur. Allah-u Teala şöyle bu-yurmuştur: "Öncekileri yok etmedik mi? Ardından, sonrakileri de onlara katarız. Suçlulara böyle yaparız. O gün yalanlamış olanların vay haline!" Ey insanlar! Allah bana emretmiş ve beni sakındırmıştır. Ben de Al-lah'ın emriyle Ali'ye emrettim ve onu sakındırdım. Emir ve yasaklama ilmi onun nezdindedir. O halde onun emrini dinleyiniz ki esenlikte kalasınız. Ona itaat edin ki hidayet bulasınız. Onun yasaklamalarını kabul edin ki doğru yolda olasınız ve onun maksat ve muradına doğru hareket edesiniz ve bilinmedik yollar sizleri onun yolundan alıkoymasın. 7- Ehl-i Beyt'in (a.s) Takipçileri ve Düşmanları Ey insanlar! Ben Allah'ın uymayı emrettiği doğru yoluyum. Benden sonra da Ali ve sonra onun neslinden olan çocuklarım da hidayet imam-larıdır. Hakka hidayet eder, hakkın yardımıyla adalet üzere davranırlar. Daha sonra Peygamber şu ayeti tilavet buyurdu: "Rahman ve Rahim olan Allah'ın Adıyla. Hamd alemlerin Rab-bi Allah'a mahsustur…" Hamd suresinin sonuna kadar okudu ve daha sonra şöyle buyurdu: Bu sure benim hakkımda nazil olmuştur. Allah'a yemin olsun ki onlar (imamlar) hakkında nazil olmuştur. Genel olarak onlara şamildir. Özel olarak da onlar hakkındadır. Onlar Allah'ın dostlarıdır, onlara bir korku yoktur ve onlar asla üzülmezler. Biliniz ki Allah'ın hizbi galip gelecektir. Biliniz ki onların düşmanları, sefihler (beyinsizler), sapıklar ve şeytanın kardeşleridir. Onlar batıl şeyleri gurur yüzünden birbirine iletirler. Biliniz ki Ehl-i Beyt'in dostları ise Allah'ın kitabında kendilerini zikrettiği ve haklarında şöyle buyurduğu kimselerdir: "Allah'a ve ahiret gününe iman eden bir millettir, babaları veya oğulları veya kardeşleri ya da akrabaları olsa bile Allah'a ve pey-gamberine karşı gelenlere, sevgi beslediklerini görmezsin. İşte Al-lah, imanı bunların kalplerine yazmıştır." Biliniz ki Ehl-i Beyt'in dostları aziz ve celil olan Allah'ın kendilerini nitelendirdiği ve haklarında şöyle buyurduğu kimselerdir: "İnanıp da imanlarına herhangi bir haksızlık karıştırmayanlar var ya, işte güven onlarındır ve onlar doğru yolu bulanlardır." Biliniz ki onların (Ehl-i Beyt'in) dostları iman edenler ve şekke düş-meyen kimselerdir. Biliniz ki onların (Ehl-i Beyt'in) dostları esenlikle ve güven içinde cen-nete girenlerdir. Melekler selamla onları karşılamaya gelirler ve şöyle der-ler: "Selam olsun size, tertemiz oldunuz. O halde ebedi olarak cen-nete giriniz." Biliniz ki Ehl-i Beyt'in dostları, cennetin kendilerinin olduğu ve içinde hesapsız rızıklanan kimselerdir. Biliniz ki Ehl-i Beyt'in düşmanları ise ateşin alevleri içine girecek olan kimselerdir. Biliniz ki Ehl-i Beytin düşmanları cehennemden kaynadığı halde korkunç bir ses duyan ve cehennemin alevlenmesini gözleriyle gö-ren kimselerdir. Biliniz ki Ehl-i Beyt'in düşmanları Allah'ın haklarında şöyle buyurduğu kimselerdir: "Her ümmet girdikçe kendi yoldaşına lânet eder." Biliniz ki Ehl-i Beytin düşmanları Allah'ın haklarında şöyle buyurduğu kimselerdir: "Oraya atıldıkları zaman, bekçileri onlara: "Size bir uyarıcı gel-memiş miydi?" diye sorarlar. Onlar: "Evet; doğrusu bize bir uyarıcı geldi, fakat biz yalanladık ve Allah hiçbir şey indirmemiştir, siz büyük bir sapıklık içindesiniz demiştik" derler...Çılgın alevli ce-hennemlikler yok olsunlar!" Biliniz ki Ehl-i Beytin dostları, gizlide Rablerinden korkan ve kendileri için mağfiret ve büyük ecir bulunan kimselerdir. Ey insanlar! Ateşin alevleri ve büyük ecir arasındaki fasıla ne de uzun-dur! Ey insanlar! Bizim düşmanlarımız, Allah'ın kendilerini kınadığı ve la-net ettiği kimselerdir. Bizim dostlarımız da Allah'ın kendilerini methettiği ve sevdiği kimselerdir. Ey insanlar! Biliniz ki ben uyarıcı ve korkutucuyum, Ali de müjdeleyi-cidir. Ey insanlar! Biliniz ki ben uyarıcıyım ve sakındırıcıyım. Ali ise hidayet edicidir. Ey insanlar! Ben peygamberim, Ali ise benim halifemdir. Ey insanlar! Biliniz ki ben peygamberim ve Ali ise bundan sonra be-nim vasim ve imamdır. Ondan sonraki imamlar da onun evlatlarıdır. Bili-niz ki ben onların babasıyım. Onlar da onun (Ali'nin) sulbünden vücuda gelecektir. 8- Hz. Mehdi (a.f) Biliniz ki İmamların sonuncusu, bizden kıyam edecek olan Mehdi'dir. Dinlere galip gelecek olan odur, zalimlerden intikam alacak olan odur, kaleleri fetheden ve onları yok eden kimse de odur. Şirk ehlinden her ka-bileye üstün gelen ve onları hidayet eden odur. Biliniz ki Allah'ın evliya kullarına ait her kanın intikamını alacak olan odur. Allah'ın dinine yardım edecek olan da odur. Biliniz ki derin denizden istifade eden odur, her fazilet sahibini fazileti miktarınca ve cehalet sahibini cehaleti miktarınca ödüllendiren odur. Al-lah'ın seçtiği ve ihtiyar ettiği kimse odur. Her ilmin varisi ve her anlayışı ihata eden odur. Biliniz ki rabbinden haber veren odur, ilahi ayetleri yukarı yükselten odur, hidayete eren temeli sağlam kimse odur ve işlerin kendisine ısmar-landığı kimse de odur. Öncekilerin müjdelediği kimse odur. Hüccet olarak baki kalacak olan odur ve ondan sonra hiç bir hüccet yoktur. Var olan her hak onunladır ve var olan her nur onun nezdindedir. Biliniz ki o galibi olmayan kimsedir. Hiç kimseye onun aleyhine yar-dım edilmez. Allah'ın yeryüzündeki velisi, kulları arasında hükmedicisi, gizli ve açık eminidir. 9- Biat Meselesi Ey insanlar! Ben sizler için açıkladım ve sizlere anlattım. Benden sonra sizlere anlatacak olan da Ali'dir. Biliniz ki ben, hutbemin sonunda sizleri biat etmek ve onu ikrarda bu-lunmak için elinizi uzatmaya davet ediyorum ve benden sonra da sizleri kendisiyle biatleşmeye davet ediyorum. Biliniz ki ben Allah'a biat ettim, Ali de bana biat etti ve ben de Allah tarafından onun için sizlerden biat alıyorum. Nitekim Allah-u Teala şöyle buyurmuştur: "Şüphesiz sana baş eğerek ellerini verenler (biat edenler), Al-lah'a baş eğip el vermiş sayılırlar. Allah'ın eli onların ellerinin üs-tündedir. Verdiği bu sözden dönen, ancak kendi aleyhine dönmüş olur. Allah'a verdiği sözü yerine getirene, Allah büyük ecir verecek-tir." 10- Helal ve Haram, Farzlar ve Haramlar Ey insanlar! Hac ve umre Allah'ın şiarlarındandır. Nitekim Allah şöyle buyurmuştur: "Kim Kabe'yi hacceder veya umre yaparsa, bu ikisini de tavaf etmesinde kendisine bir günah yoktur." Ey insanlar! Allah'ın evini hac etmeye gidin. Allah'ın evine giren her hanedan zengin olur ve sevinir. Allah'ın evini terk eden her hanedan ise (soy açısından) kesilir ve fakirleşir. Vukuf yerlerinde (Arafat, Meş'ar ve Mina'da) duran her müminin Al-lah o ana kadar işlemiş olduğu tüm geçmiş günahlarını affeder. Haccı so-na erince de amellerine yeniden başlar. Ey insanlar! Hacılara yardım edilir ve harcadıkları şey kendilerine geri döner. Allah ihsan edenlerin mükafatını zayi etmez. Ey insanlar! Kamil bir dinle ve tam bir anlayışla Allah'ın evini hacce-din. O şerafet sahibi mukaddes yerlerden tövbe ederek ve günahlardan el çekerek geri dönün. Ey insanlar! Aziz ve celil olan Allah'ın size emrettiği gibi namaz kılın ve zekat verin. Eğer uzun bir süre üzerinizden geçer de kusur ederseniz veya unutursanız Ali sizin ihtiyar sahibinizdir. Sizin için beyan eder. Aziz ve celil olan Allah benden sonra onu kullarının emini olarak tayin etmiş-tir. O bendendir ve ben de ondanım. O ve benim neslimden olanlar, sorduğunuz her soruya cevap verir ve sizlere bilmediğiniz şeyleri açıklar. Biliniz ki helal ve haram benim tümünü sizlere tanıtacağımdan, bir oturumda tüm helalleri emredeceğimden ve tüm haramları sakındıraca-ğımdan çok daha fazladır. O halde aziz ve celil olan Allah tarafından Müminlerin Emiri Ali ve benim ve onun soyundan olan ondan sonraki vasileri hakkında getirdiğim şeyleri kabul etme hususunda sizlere el uzat-mak ve sizlerden biat almakla görevlendirildim. (Ali ve ondan sonraki va-siler hakkında nazil buyurulan şey ise) Sadece onlarla ayakta duracak olan imamettir. Onların (vasilerin) sonuncusu ise kaza ve kaderi idare eden Al-lah ile görüşünceye kadar Mehdi'dir. Ey insanlar! Sizlere gösterdiğim her helalden ve sizleri sakındırdığım her haramdan dönmüş değilim. Onları değiştirmedim. Bunu unutmayınız ve hafızalarınızda tutunuz, birbirlerinize tavsiyelerde bulununuz. Onu değiştirmeyiniz, tahrife kalkışmayınız. Ben sözümü tekrar ediyorum: Namaz kılınız, zekat veriniz, iyiliği em-rediniz ve kötülükten sakındırınız. Biliniz ki iyiliği emretmenin en üst mertebesi sözümü anlamanız, onu burada hazır bulunmayanlara iletmeniz, benim tarafımdan kabul etmesini emretmeniz ve muhalefet etmekten sakındırmanızdır. Zira bu emir, aziz ve celil olan Allah ve benim tarafımdandır. Sadece masum imam ile iyilik emredilir ve kötülükten sakındırılır. Ey insanlar! Kur'an sizlere Ali'den sonraki imamların onun evlatları olduğunu tanıtmakta ve ben de onların benim ve onun soyundan oldu-ğunu tanıtmaktayım. Allah-u Teala nitekim kitabında şöyle buyurmuştur: "Bu sözü (imameti), devamlı kalacak bir miras olarak onda (onun neslinde)bıraktı." Ey insanlar! Takvalı olunuz, takvalı olunuz ve kıyametten sakınınız. Nitekim aziz ve celil olan Allah-u Teala şöyle buyurmuştur: "Doğrusu kıyamet gününün sarsıntısı büyük şeydir." Ölümü, ahireti, hesabı, ilahi terazileri, alemlerin rabbi nezdinde hesaba çekilmeyi, sevap ve cezayı hatırlayın. Her kim kendisiyle birlikte bir iyilik getirirse o iyilik esasınca sevaba erişir. Her kim de günah getirirse cennet-te onun bir nasibi olmayacaktır. 11- Resmi Olarak Biat Almak Ey insanlar! Sizler aynı anda bana el verebileceğiniz miktardan çok daha fazlasınız. Rabbim, Müminlerin Emiri Ali ve ondan sonra gelecek olan imamlar hakkında söylediklerim hususunda dilinizden itiraf almamı emretti. Onlar (imamlar) benim ve onun (Ali'nin) soyundandırlar. Nite-kim sizlere daha önce de çocuklarımın onun (Ali'nin) soyundan olduğunu anlattım. O halde hepiniz şöyle deyiniz: Biz işittik, itaat ettik, razı olduk, teslim olduk, rabbin ve kendi nezdinden imamımız, Müminlerin Emiri Ali'nin ve onun sulbünden dünyaya gelecek olan imamların imameti hususunda bizlere ulaştırdığın şeylere boyun eğdik. Bu konuda kalplerimizle, canla-rımızla, dillerimizle ve ellerimizle sana biat etmekteyiz. Bu inanç üzere hayatta kalacağız ve onunla öleceğiz. (Kıyamet günü de) Onunla haşr ola-cağız. Asla değişmeyeceğiz, değiştirmeyeceğiz, şek etmeyeceğiz ve inkarda bulunmayacağız. Kalbimizle şüpheye düşmeyeceğiz, bu sözden dön-meyeceğiz ve ahdimizi bozmayacağız. Sen bizlere ilahi öğütlerde bulundun. Müminlerin Emiri Ali (a.s) ve ondan sonra senin neslinden ve onun çocukları olduğunu söylediğin imamlar, Hasan, Hüseyin ve Allah'ın o ikisinden sonra tayin ettiği kimse-ler hakkında öğüt verdin. O halde onlar için bizden söz ve ahit alındı. Kalplerimizden canlarımızdan, dillerimizden, içimizden ve ellerimizden söz alındı. Her kim yapabilirse eliyle biat eder. Her kim de yapamazsa di-liyle ikrar eder. Asla onu değiştirme peşinde değiliz. Allah bu konuda ne-fislerimizde değişme görmeyecektir. Biz bu konuyu çocuklarımızdan ve akrabalarımızdan uzak ve yakın herkese ulaştıracağız. Allah'ı bu konuda şahit tutuyoruz. Allah şahadet hususunda kifayet eder ve sen de bu itirafımıza şahit bulunmaktasın. Ey insanlar! Ne diyorsunuz? Allah her sesi işitir ve her gizliliği bilir. O halde kim hidayet bulmuşsa kendi lehinedir ve her kim de sapmışsa kendi zararına sapmıştır. Her kim biat etmişse Allah'a biat etmiştir, Allah'ın eli onların (biat edenlerin) elinin üzerindedir. Ey insanlar! Allah'a biat ediniz, bana biat ediniz, Müminlerin Emiri Ali'ye (a.s) Hasan'a Hüseyin'e ve dünya ve ahirette onlardan olan imam-lara soylarında baki kalan imamet makamı hasebiyle biat ediniz. Allah ve-fasız kimseleri (biatini bozanları) helak edecektir. Vefalı olanları ise rah-metine mazhar kılacaktır. Her kim biatinden dönerse kendi zararına dönmüştür. Her kim de Allah'a söz verdiği şeyler hususunda vefalı olursa Allah ona büyük bir ecir inayet buyuracaktır. Ey insanlar! Sizlere bu dediğimizi söyleyin ve tekrar edin. Ali'yi Mü-minlerin Emiri olarak selamlayın ve şöyle deyin: "İşittik, itaat ettik; Rabbimiz! Affını dileriz, dönüş sanadır." Hakeza şöyle deyiniz: "Bizi buna hidayet eden Allah'a hamd olsun. Eğer Allah bize hidayet etmeseydi, biz hidayeti bulamazdık." Ey insanlar! Kur'an'ın nazil buyurmuş olduğu Ali b. Ebi Talib'in fazi-letleri Allah nezdinde, tümü bir oturumda sayılabilecek miktardan çok daha fazladır. O halde her kim onları size haber verir ve onları tanıtırsa, siz de kendisini tasdik edin. Ey insanlar! Her kim Allah'a, Peygamber'ine, Ali'ye ve bu zikrettiğim imamlara itaat ederse büyük bir kurtuluşa ulaşmış olacaktır. Ey insanlar! Ona biat etmek, velayetini kabul etmek ve onu Müminle-rin Emiri olarak selamlamak hususunda öne geçen kimseler, kurtuluşa erenlerdir ve onlar nimet bahçelerinde olacaklardır. Ey insanlar! Allah'ın sizden razı olacağı bir söz söyleyiniz. Eğer sizler ve yeryüzünde bulunan herkes tümüyle kafir olsa, yine de Allah'a hiçbir zarar gelip çatmaz. Allah'ım! Eda ettiğim ve emrettiğim şeyler hatırına müminleri bağışla ve inkar eden kafirlere gazap et. Hamd ve şükür alemlerin rabbi olan Al-lah'a mahsustur. B. AKYOL Kaynakça Gadir Hadisinin Şia Nezdindeki Senetleri Müslümanlar arasında hiç bir hadis Gadir hadisi ve olayı miktarınca raviye sahip değildir. Bu olayın senetleri tevatür derecesindedir ve fevka-lade çoktur. Onlarca cilt kitap sadece Gadir hadisinin senetlerini beyan hususunda yazılmıştır. Bu hutbe ve önemli olay İslam tarihinde yüz yirmi bin duygu ve görgü şahidi vardır. Her birisi de Gadir hadisinin dikkate değer bir bö-lümünü nakletmişlerdir. Varolan baskıya ve zamanındaki yöneticilerin tehdidine rağmen Gadir hutbesinin önemli kesitlerini nakletmiş İslam ta-rihinin siyasi ve ilmi şahsiyetleri bir çok fırsatlarda bunu beyan etmiş ve şahit olarak göstermişlerdir. Burada Gadir Hadisi'ni veya Gadir gününün önemli olayının ve Gadir hadisi'nin önemli bölümlerini rivayet eden Ehl-i Sünnet ve Şia kitapların-dan bazsını zikretmek istiyoruz: 1- el-İhticac, Tabersi, c. 1, s. 66 2- Sırat'ul Mustakim, Şeyh Ali bin Yunus Beyazi, c. 1, s. 301 3- el-Aded'ul Kaviyye, Şeyh Ali bin Yusuf Hilli, s. 169 4- et-Tahsin, Seyyid bin Tavus s. 454 5- Abekat'ul Envar, Mir Hamid Hüseyin Hindi, Gadir cildi, 6- Avalim'ul Ulum, Şeyh Abdullah Behrani, c. 15, s. 307 7- Revzet'ul Vaizin, İbn-i Fettal Nişaburi, c, 1, s. 89 8- Allame Emini'nin yazmış olduğu el-Gadir adlı değerli kitapta birinci ciltte 12 ile 151. ve 294 ila 322. sayfalarda Gadir hadisi için Şii ve Sünni bir çok kitapların adını nakletmiş ve incelemiştir. Gadir Hadisinin Ehl-i Sünnet Kitaplarındaki Senetleri 1- Tarih-i Hatib-i Bağdadi, c. 8, s. 290 2- ed-Durr'ul Mansur, Suyuti, c. 2, s. 259 3- el-Bidaye ve'n Nihaye, İbn-i Kesir Dimeşki, c. 5, s. 214 ve s. 209 4- Usd'ul Gabe, İbn-i Esir, c. 3, s. 307 ve c. 5, s. 205 5- Şemsuddin Cezeri, Esn'el Metalib s. 4 6- Yenabi'ul Mevedde, Kunduzi Hanefi, s. 40 7- el-Mearif, İbn-i Kuteybe Dinveri, s. 291 8- Müsned-i Ahmed bin Hanbel, c. 4, s. 281 9- Sünen-i İbn-i Mace, c. 1, s. 28 ve 29 10- Hesais'ul Nesai, s. 16 11- Menakib-u Harezmi, s. 130 12- Tarih-u Hulefa, Suyuti s. 114 13- Tefsir-i Tabersi, c. 3, s. 428 14- Fusus'ul Muhimme, İbn-i Sebbağ-i Maliki, s. 25 15- Tefsir-u Fahr'ur Razi, c. 3, s. 636 16- Kenz'ul Ummal, s. 6, s. 398 17- Mecme'uz Zevaid, Hafız Haysemi, c. 9, s. 106 18- el-İsabe, İbn-i Hacer, c. 1, s. 372 19- Nevadir'ul Usul, Tirmizi İndeks Peygamberi Ekrem'in (s.a.a) Gadir-i Hum'da Okuduğu Hutbenin Tam Metni 1 Rahman ve Rahim olan Allah'ın adıyla 1 1- Allah'a Hamd ve Sena Etmek 1 2- Önemli Bir Hususta Allah'ın Emri 3 3- Oniki İmam'ın (a.s) İmamet ve Velayetini Resmen İlan Etmesi 5 5- Ümmetin İmamet Meselesine 9 Teveccüh Etmesi Gerektiğini Vurgulama 9 6- Münafıkların Bozgunculuklarına İşaret 11 7- Ehl-i Beyt'in (a.s) Takipçileri ve Düşmanları 13 8- Hz. Mehdi (a.f) 15 9- Biat Meselesi 16 10- Helal ve Haram, Farzlar ve Haramlar 17 11- Resmi Olarak Biat Almak 19 Kaynakça 21 Gadir Hadisinin Şia Nezdindeki Senetleri 21 Gadir Hadisinin Ehl-i Sünnet Kitaplarındaki Senetleri 21 İndeks 23 |
|
||||